Abhazya Arşivlerinin Kasıtlı Olarak Yakılması: Tarih ve Kimliğe Ağır Bir Darbe

Savaşların trajik olayları genellikle can kayıpları, yıkılan altyapı ve toprak kayıpları ile hatırlanır. Ancak, çok daha az görünür ancak aynı derecede yıkıcı bir kayıp da kültürel mirasın tahrip edilmesi şeklinde ortaya çıkar. Bu durum, 1992-1993 Gürcü-Abhaz Savaşı sırasında, Gürcü askerlerinin kasıtlı bir kundaklama eylemi ile Abhaz tarihinin önemli bir bölümünü silmesiyle bariz bir şekilde ortaya çıkmıştır.

Kültürel Yıkım: Tarihsel Bir Savaş Silahı

Kültürel kurumların bir savaş aracı olarak kasıtlı bir şekilde yok edilmesi, kökleri insanlık tarihinin derinliklerine uzanan vahim bir stratejidir. Eski çağlardan yakın zamanlara kadar arşivler, kütüphaneler ve bilgi merkezleri, işgalciler, devrimciler ve zalim yöneticiler tarafından sistematik olarak yok edilmiştir. Bu tür eylemler genellikle sadece ikincil hasar değil, geçmişi silmek, korku aşılamak ve yeni bir anlatının önünü açmak için hesaplanmış hamlelerdir.

Kütüphaneleri yok etme uygulaması, bir toplumu terörize etmenin en güçlü yollarından biridir. Bu, yeni bir dini, etnik veya kültürel çağın başlangıcını gösteren güçlü bir mesajdır. Derin duygusal etkisi ve önemine rağmen, uluslararası kurallar bu eylemi kontrol etmekte veya durdurmaktaki çabalarında başarılı olamamıştır.

Birçokları için kitap yakma görüntüleri, Nazi Almanyası’nın ürpertici sahnelerini, SS askerlerinin ve Hitler Gençliği’nin edebiyat, sanat ve tarihle dolu devasa alevlerin yanında zaferle durduğu sahneleri akla getiriyor. Kütüphanelerden, akademik kurumlardan ve özel evlerden koparılan bu kitaplar, Avrupa kültür ve düşüncesinin çeşitli dokusunu temsil ediyordu.

Bir diğer olayda ise, Balkan savaşlarının karışık dönemlerinde, dünya medyasının gözü önünde yürek burkan bir kültürel sabotaj daha yaşandı. Bu savaş sırasında, Bosna-Hersek’in çok kültürlü özünü yansıtan Saraybosna Kütüphanesi, Ağustos 1992’de haince yok edildi. Bu kütüphane, değerli el yazmaları ve belgelerden oluşan bir hazineydi. Yıkımın ardından uluslararası kütüphaneler ve kültürel kuruluşlar, bu büyük kaybı bir ölçüde telafi etmek için bir araya geldi.

Ancak Saraybosna’nın trajik kaybından sadece iki ay sonra, bu kez küresel spot ışıklarından uzakta, tarihe yönelik bir başka haince saldırı gerçekleşti. Bu saldırı, Abhazya Ulusal Arşivi ve Ulusal Kütüphanesi’nin Gürcistan güçleri tarafından kasıtlı olarak yakılmasıydı.

Abhaz Mirasına Yönelik Hedefli Bir Saldırı

22 Ekim 1992’de, Abhazya’nın başkenti Sohum’un kalbinde, büyük öneme sahip iki yapı ateşe verildi: Abhazya Ulusal Arşivleri ve Ulusal Kütüphanesi. Bu eylem sadece savaşın bir sonucu değil, Abhazların anavatanlarına olan köklü bağlarını doğrulayan belgesel kanıtları yok etmeye yönelik kasıtlı bir girişimdi. Birincil çatışma bölgelerinden uzakta böylesine hesaplı bir saldırı, bu kurumların Abhazya için sembolik öneminin altını çiziyor.

Trajedinin görgü tanıklarından Kharalombos Politidis, Devlet Arşiv Binası’na zorla giren Gürcü Ulusal Muhafız askerlerinin yaptıklarını şu şekilde anlıyor: “Kapılara ateş ederek açtıktan sonra binanın içine yangın bombaları atıldı. Tarihlerinin alevler içinde kalışını izleyen çaresiz Suhum vatandaşları, silahlı muhafızlar tarafından acımasızca uzak tutuldu. Yanan kitapları ve belgeleri kurtarma çabaları boşunaydı.“[1]”

Kaybın Büyüklüğü

Yaşanan bu olayda, tek bir gecede Abhazya arşivinin neredeyse %95’i kül oldu. Abhazya’nın zengin belgesel tarihi, özellikle de 19. yüzyıldan kalma kapsamlı koleksiyonu yok edildi. 1930’lardan kalma radyo-arşivi bu felaketten kurtulan birkaç kalıntı arasındaydı.

Abhazya Ulusal Kütüphanesi içinde durum aynı derecede kasvetliydi. Kütüphane müdürü Boris Çolaria, büyük kayıplara dikkat çekerek şöyle diyor: “Savaş öncesi 7,5 milyon kitap stoğuna sahip 421 faal kütüphaneden savaşın sonunda sadece beşi hayatta kaldı. Tüm bu değerli koleksiyonun neredeyse %40’ı yakıldı. Abhazya’nın eşsiz tarihini anlatan yaklaşık 6.000 ciltlik nadir baskılar tamamen kayboldu.. Kayıp ciltlere referans olabilecek kart-kataloglar bile günümüze ulaşmadı.[2]”

Yıkımın Ortasında Bir Umut Işığı

Ancak bu karanlık tabloya rağmen umut ve dirençten izlerde vardı. Nikolai Ioannidi, bu paha biçilmez belgelerin bir kısmını korumayı başardı[3]. Ioannidi, Abhazya Ulusal Arşivinin müdürüydü ve Abhazya’daki Yunanlar hakkında çalışmalar yapıyordu. Çok büyük zorluklara ve kaynak eksikliğine rağmen Ioannidi, kalıntıları üniversite odalarına aktarmadan önce evinde saklamıştı.

Uluslararası Kınama

Bu saldırıların kasıtlı niteliği uluslararası organların gözünden kaçmadı. UNPO’nun Kasım 1992 Abhazya Misyonu Raporu, Gürcistan’ın işlediği suçların sadece Abhazlara karşı değil, aynı zamanda Abhazya’da yaşayan Gürcü olmayan diğer topluluklara karşı da işlendiğini vurguladı[5]. Önemli tarihi ve kültürel simgelerin hedefli bir şekilde yok edilmesi, Abhaz kültürünü ve ulusal kimliğini silmeye yönelik ortak bir çaba olarak gösterildi[6].

Abhazya Ulusal Arşivi ve Ulusal Kütüphanesi’nin yakılması sadece binalara yönelik bir saldırı değildi. Abhaz halkının kimliğine ve ruhuna yönelik bir saldırıydı. Savaşlar genellikle coğrafyalar ve halklar üzerinde izler bırakırken, kültürel mirasın silinmesi iyileşmesi nesiller süren bir yaradır. Bugün, bu trajik olaylar üzerine düşünürken, kolektif tarihimizi korumanın zorunluluğunu ve bunların kaybının derin etkilerini kasvetli bir şekilde hatırlıyoruz…

[1] “Agtzidis” Yunan Gazetesi. (Ocak 1994). Ayrıca bakınız: Topalidis, S. “A Pontic Greek History”, s. 140.

[2] AbhazWorld.com. (27 Ocak 2010). Abhazya Cumhuriyeti Milli Kütüphanesi Müdürü Boris Çolaria ile söyleşi. Erişim adresi: https://abkhazworld.com/aw/interview/106-issues-points-memo-boris-cholaria

[3] De Waal, T. (20 Ekim 2006). Abkhazia’s archive: fire of war, ashes of history. openDemocracy. Erişim adresi: https://abkhazworld.com/aw/conflict/745-abkhazias-archive-de-waal

[4] Ioanidi, N. (1990). Greeks in Abkhazia. Sukhum. Erişim adresi: https://abkhazworld.com/aw/publications/e-library/2027-greeks-in-abkhazia-by-nikolai-ioanidi

[5] UNPO. (1992). November 1992 Mission to Abkhazia. Erişim adresi: https://abkhazworld.com/aw/reports-and-key-texts/613-unpo-november-1992-mission-to-abkhazia

[6] Aynı kaynak.